Capítulo 6 Labirintos

Saúl Palma é fotógrafo. É de Somoto. É o encargado de impartir un obradoiro de fotografía a varios grupos de nenos das comunidades menos favorecidas de Totogalpa.  Está conseguindo que fagan cadansúa foto historia. En branco e negro, preferiblemente. Gustaríalle ter  un laboratorio cos seus líquidos, pero non pode.  Os  líquidos han de vir de Costa Rica ou de Honduras ou de El Salvador; non se dan atopado en Nicaragua e son caros. Gustaríalle facelo para amosarlles a maxia dunha imaxe aparecendo aos poucos nun papel, na cubeta. Sabe que ese momento a un neno, por vez primeira, é o que o pode  namorar da fotografía.  Iso lle pasou a el.

Fotografía de Saúl Palma. Ver máis

Acórdaseme isto no medio dun “zarzal”. Camiño do “Cerro de las tres Señoritas”. Logo de transitar por un mara de camiños de monte con tanta xente como a Rúa Nova en San Froilán, de cruzar un montón de persoas de camiño ás súas ocupacións, a maioría nenos; un atópase nunha mata de árbores  espiñentas de uns 2 metros e medio de alto. A verdade, non teñen moito que ver cos silvaredos, agás en que  ambos rabuñan de carallo. Véuseme o asunto ao pensamento  a uns novecentos metros de altitude;  ocupado incumprindo todas e cada unha das recomendacións occidentais de cando un vai ao monte; asubiando para localizar con precisas sondas a ubicación dos acompañantes e intentando descifralo camiño correcto no labirinto vexetal á forza de fixar como rumbo o marcado polo zumbar do machete. Ás veces o “machetazo” fai eco nunha das paredes verticais roxizas, confunde aos meus sofisticados sensores  e un diríxese xusto na dirección oposta. A importancia do ouvido e da calma, dos sons non elaborados coma estrutura complexa  de comunicación oral se non coma primixenio linguaxe é a chave para ir indo ben. Iso e activar en  grao 2 o modo “inconsciencia” e tamén o modo “tranquilidade”.  Así que deixei ir a mente ás fotos.

 Saúl Palma ten que dar os seus obradoiros, de martes a venres, basados na fotografía dixital. Non é nin mellor nin peor, pero para algúns xa non é gravar imaxes con luz. É outra cousa sen tanta maxia. Sen esa incertidume de saber se a foto que tirache e que tanto agardas saiu tal e como esperabas; ou sen a sorpresa do inesperado retrato marabilloso que nin lembrabas, nin anotache. A conversa móvese entre as delicadas imaxes do seu libro, a súa preferencia pola nikon fm-3 e 4 porque se lles pode retirar o visor e axuda a tirar fotos de improviso sen ir a feito e a querencia polo “momento exacto” de Cartier Bresson. Estivo 3 anos en Italia, estudando foto. Parte da súa publicación son estampas desa época. Outra viaxa por un asilo de anciáns. Cafetais. E chigüines (nenos);  Nenos traballadores, tratados con respecto e cercanía;  nenas muller, homes neno. Ollos de acibeche, redondos, que escintilan para marcar o inmaterial dun xesto.

Os xestos era o que eu tiña que medir para non chegar rozado coma un animaliño mentres viaxaba polo medio da silveira. Ademais dos vexetais existen moitos outros labirintos.  O mercado Oriental, por exemplo. Conformado por un conxunto de  vivendas e negocios ubicados en pequenas casas de concreto, en chabolos de chapa ou madeira, é un rastro grande coma un mundo. Está considerado o mercado máis grande de Centroamérica, e certamente é tan sorprendente, labirintico e difícilmente transitable,  como o entorno espiñento de “Las Tres Señoritas”. Cos mercados de Montenegro e Wendell ; son o pulmón da economía diaria de Managua. Un conxunto innumerable de pequenos negocios, tan  copioso e acugulado como o trazado no que se ubica. En cuadras, si, pero tan arrexuntado que a vista tarda o seu e máis o do veciño en atopar os “ganchos” -cruces- de camiños  que sirven para a conta de cuadras. Coma pulmón económico, son vida e morte. Perigosos. O conxunto sen fin de camionetas e persoas identifícase , en principio, en dúas castes: os que acaban de chegar con plata para mercar e os que xusto van sair coa mercancía. Obviamente quedan, aqueles que, sen hábito, non son tan fáciles de ver: os tamales. Os que rouban. Os que fan que o mercado de Oriente sexa un destino non recomendable para pampear. Por iso, as transaccións son rápidas e directas, por iso as camionetas rara vez están parqueadas sen ninguén dentro. Nós iamos cargados de varios equipos informáticos - os primeiros aos que van ter acceso moitos nenos de Totogalpa-  para a nova aula do inprhu. A rota trazada por Marvin non escolleu un so semáforo, e iso que o corazón do mercado xa ficaba ben lonxe. 

Voltamos a Totogalpa. Saúl Palma hoxe so durmiu 1 hora.  Andivo a montar un vídeo sobre o fomento da participación nas aulas, entre os nenos, para que uns axuden aos máis retrasados a mellorar e evitar o abandoo dos estudos en pro dun traballo prematuro. Non é fácil. En moitos casos estes traballos infantís continúan a ser o principal aporte económico de moitas familias. Noutros, son imprescindibles para as ocupacións agrícolas familiares. Ás veces é posible compaxinar coa escola, as veces non.  Saúl amósame un video dun proxecto. É dun obradoiro de fotografía, como o seu.  Como se pode expresar sen falar, como transmitir en silencio, como observar  e non so mirar, como contar algo sen dar un chío. Estas son as frases coas que se van introducindo aos nenos participantes. No video que me ensina, para a elaboración da foto historia, o  primeiro traballo de campo foi realizado no basureiro de Managua, coa xente que vive da basura e na basura. O segundo, no cárcere; nenos retratando a nenos enxaulados. Nenos maltratados que fuxen de empregadores e pais, adultos golpeadores.  Dende a camioneta que Marvin manexa pola capital vese a ese exército de pequenos traballadores urbanos de Managua. Son so unha mostra. Son tamén os curmáns urbanitas dos que traballan no rural co machete, facendo ladrillos, carrexando sacos, limpando botas, vendendo. Son os residentes das partes máis escuras dese labirinto que son os mercados. Son os que transitan os camiños da montaña.  Son os que levan o millo a moitas casas. Son os que moitas veces levan os paos. Algúns son os que rematan roubando.

Logo do tremor do 1972 e exceptuando algún edificios públicos e as literalmente chamadas “ruinas” de vivendas de corte racionalista anos 30; a capital é unha planicie verde case da mesma altura co lago. Dende a Loma de Tiscapa, ao pé dunha estatua coa esfixie de Sandino, diante ás ruinas do palacio presidencial, é como se ve.  Tomando a Loma como punto de partida un vai descendendo cara a planicie. Desaparece nela. Entre innumerables construccións ordeadas en cuadras comeza o desnorte. Así, para chegar a un lugar, hai que memorizar  un sinfín de xiros cardinais, lonxitudes medidas en cuadras e referencias a edificios, lugares coñecidos. Coñecidos localmente.  Por exemplo,   o enderezo onde resido estes días en Somoto  ven sendo algo así como “De Enitel, 5 cuadras al sur, 3 al oeste, media al sur, calle torcedero, portón verde”.  Pero a todo hai quen lle saque lustro. Neste caso temos ao quebequés Bieito.  Bieito vive en Estelí . O seu traballo consiste en pelexar co labirinto de números e fórmulas que conforman os microcréditos para labregos dunha organización do Quèbec.  Bieito tamén  é mago. Fai xogos con cordas, con moedas, ninguén quere xogar ao poker con el e ten un curioso pasatempo: logo de clasificar alfabéticamente aos seus amigos en tres grupos, enviou a cada grupo un enderezo diferente da súa casa. Distintas cordenadas  de número de cuadras, puntos de referencia e puntos cardinais e todas con máis de 5 ordes.   A máis curiosa comeza nunha bomba da guerra dos oitenta, desactivada  que ficou chantada no lugar de Estelí onde caeu.  “ De la bomba, 4 cuadras al norte, 3 y media al oeste, 5 al norte, eliseo católico una y media al oeste”. Chegáronlle postais e cartas cos  tres enderezos distintos. Bieito quere ir a oficina de correos de Estelí e grabar o proceso de distribución das cartas. Para intentar comprender un sistema que polo de agora é maxia para el,  Bieito o mago, tece labirintos polo plano de Estelí. 

Saúl Palma ten 26 anos. Dígolle que un dos nenos traballadores que saen no documental ten o mesmo nome ca el. O proxecto que me amosou en vídeo fíxose 12 anos atrás. O fotógrafo que o dirixiu é italiano Giorgio Palmera. En 1998, 32 crianzas traballadoras de toda Nicaragua participaron nel.  Co paso dos minutos, doume conta. O cansancio da xornada pasada e os restos das cervexas da post-xornada despistáronme; o neno que lle dixen é el.  Coa beizón de seus avós, Saúl trocou a caixa de limpabotas por unha estenopéica coma as que hoxe emprega nas primeiras aulas cos nenos das aldeas.  Como o revelador  nun papel de 13x18, a base de gravar imaxes con luz, Saúl positiva  a saída dun dos labirintos máis fodidos de Nicaragua.