Espertei descansado e desnortado. A miña mente ergueume dúas horas antes da hora real e catro sobre o pactado con Don Luís na pequena conversa mantida a noite anterior. Interesaronse moito polas miñas preferencias gastronómicas e expliqueilles que tiveran sorte comigo, xa que o primeiro que fago moitas veces con algo novo e comprobar se é comestible. Durante o almorzo, consistente en café, frijoles con crema (que non probei porque as fabas e familia de mañá fan do meu estomago un zeppelin) e uns boliños de pan (que deberon traer a posta, porque non lle atizaron moito) comunicaronme que nos iamos trasladar ao CEAR (centro de educación alternativa rural) Telpochcali (seguro que o escribín mal) de Totogalpa a uns 18 kms de Somoto. Subinme a camioneta de don Luis (un todoterreo toyota de cor beige, non mirei o modelo) e arrincamos. Primeiro paramos na sede do INPRHU Somoto, onde deixei cartos para trocar e asistín como o meu anfitrión comentaba unha voda evanxélica a que asistira a fin de semana anterior. Dunha forma moi locuaz e chea de aspaventos, facía brincadeira sobre as cancións e músicas da cerimonia. O predicador , acompañado de grandes palmas de tódolos asistentes pregoaba "quién vive?" ao que os congregados respostaban "Jesuuuús" e de novo "en su nombre!" cantaba o pastor "GLORIA!!" entoaban os feligreses e coma colofón un "aleluyaaa" con cara de éxtase total. Ao parecer, sempre segundo D. Luis, a perorata repetiuse durante hora e cuarto, na que a comicidade do oficio relixioso foi desaparecendo.
Logo duns intercambios de información e instruccións operativas, partimos cara o CEAR. Polo camiño fun obsequiado cunha prolixa descripción botánica sobre a flora autóctona da rexión (dos cales so lembro o pino e a ceiba), diferente ao resto de Nicaragua polo seu clima de trópico seco, con características propias debido a orografía, de carácter montañoso. Agora polo alongue da epoca de choivas a temperatura é mais suave do normal (mínimas de 24 e máximas de 27, así a ollo de can) e os cerros están verdes, copados de vexetación. A conversa derivou nun análise en perspectiva comparada dos sistemas de propiedade da terra en Nicaragua e Galiza, chegando misteriosamente a un punto coincidente: a derivación nun minifundismo contraproducente para o desenvolvemento da poboación. Noutro momento incidirei sobre o tema (como adianto, nomeo a teoría do colonialismo interior, para aqueles que gostan de pallas mentais). Entre relato e relato, xa que este home fai pequenas obras mestras da literatura oral cada vez que fala, fíxenlle notar que o vía canso, cousa que el tamén opinaba de min. Comentoume que chegara case canda min a noite anterior e que se erguera as 3 da mañá para trasladar a varias traballadoras do INPRHU aos centros.
O deficiente servizo de transporte público da zona xunto co espallamento da poboación e centros de traballo fai que as persoas dependan unhas de outras para desprazárense. As viaxes están sempre pingadas de paradas nas que sube e baixa xente dos vehículos. A recollida de viaxeiros e o emprego dos vehículos como transporte público con capacidade "todo o que colla dentro" é mostra da solidariedade de uns con outros, pero tamén fai que a organización consuma moito tempo e recursos na planificación do desprazamento da xente duns lugares a outros, provoca longas esperas as que se hai que acostumar e aproveitar para falar. Así, recollemos a un grupo de música que había que trasladar ao centro para que actuasen na Feira de artesanía que se estaba a desenvolver alí, polo camiño caímos na conta de que non eran "Los Alacranes" se non "Los Chorotegas" pero tanto tiña, xa que ambos tiñan bolo na feira. Antes, subírase un dos membros da comunidade indíxena encargado do proxecto de desenvolvemento da artesanía tradicional e dúas mulleres máis. Como a camioneta de D. Luis non ten caixa, nun 5 prazas íamos o normal: 8, instrumentos incluídos.
Nesas chegamos ao Telpochcalí. Aatópase no municipio de Totogalpa na estrada que une Somoto e Ocotal. Inaugurado no 2009, ten un carácter multifuncional. Non sabería decir o espazo que o complexo e os terreos de cultivo ocupan en hectáreas, ferrados ou tegos pero si direi que é grande de carallo. O edificio principal é de planta rectangular, cun porche no alzado da entrada principal, sustentado por un conxunto de columnas nas que se reprensentan historias do pobo chorotega (noutro momento entrarei na descricións das imaxes de cada unha delas) o edificio de ladrillo vermello e portas de madeira, tellado maioritariamente en zinc acanalado e tella, está rematado por un frontón do que aparecen dúas serpes plumadas e o nome Telpochcalí. Aquí hai catro oficinas a cada extremo (dúas con entrada á fronte e dúas con entrada pola traseira, uns baños, a biblioteca, o comedor comunitario principal e a cociña, con saída a ambos lados do edificio.
No xardín da traseira, atópase un conxunto de ranchitos (mesas de madeira, con bancos separadas unhas de outras por un axardinado de metro e medio de alto) ás que se lles da diferentes usos e que fai de separación cun segundo edificio que consta cun auditorio central flanqueado por dúas aulas a ambos lados. Os materiais son os mesmos que no edificio principal. Detrás hai dous baños máis e a esquerda un edificio secundario.
O resto da propiedade distribúese en diferentes parcelados de terra, divididos por barreiras naturais de cana, que evitan o contaxio de pragas e enfermidades de unhas plantacións a outras. Aquí desenvolvense os traballos de agricultura sustentable nos que se sementan diferentes tipos de vexetais autóctonos que melloren os usos tradicionais da agricultura e gandería local. Neles faise traballo de capacitación de paratécnicos, que serán os encargados de asesorar aos labregos na mellora das súas explotacións, cultivo de plantas autóctonas útiles para forraxe pero non empregadas usualmente (co obxectivo de evitar o gasto en químicos, pensos), abono natural (escrementos de pita e de lombriz) xeración de gas a partires do esterco e emprego doméstico, viveiro de especies en extinción para reforestación, aproveitamento das augas domésticas para rego de horta, viveiro de prantas medicinais de acordo cos usos indíxenas para o seu emprego... e máis un montón de usos que se me escapan e non son capaz de explicar con claridade (Pedro Fiz onde estás?).
No xardín da traseira, atópase un conxunto de ranchitos (mesas de madeira, con bancos separadas unhas de outras por un axardinado de metro e medio de alto) ás que se lles da diferentes usos e que fai de separación cun segundo edificio que consta cun auditorio central flanqueado por dúas aulas a ambos lados. Os materiais son os mesmos que no edificio principal. Detrás hai dous baños máis e a esquerda un edificio secundario.
O resto da propiedade distribúese en diferentes parcelados de terra, divididos por barreiras naturais de cana, que evitan o contaxio de pragas e enfermidades de unhas plantacións a outras. Aquí desenvolvense os traballos de agricultura sustentable nos que se sementan diferentes tipos de vexetais autóctonos que melloren os usos tradicionais da agricultura e gandería local. Neles faise traballo de capacitación de paratécnicos, que serán os encargados de asesorar aos labregos na mellora das súas explotacións, cultivo de plantas autóctonas útiles para forraxe pero non empregadas usualmente (co obxectivo de evitar o gasto en químicos, pensos), abono natural (escrementos de pita e de lombriz) xeración de gas a partires do esterco e emprego doméstico, viveiro de especies en extinción para reforestación, aproveitamento das augas domésticas para rego de horta, viveiro de prantas medicinais de acordo cos usos indíxenas para o seu emprego... e máis un montón de usos que se me escapan e non son capaz de explicar con claridade (Pedro Fiz onde estás?).
Ao achegarme ao edificio principal vin que as portas estaban talladas dun xeito similar a outras que don Luis tiña por rematar na súa casa. Xa na oficina presentáronme a D. Armando. Foi o encargado de desmigallar os dous proxectos nos que vou participar. Un deles é o desenvolvemento das condicións de traballo, nos obradoiros e domicilios dos artesáns e particulares que os desenvolven, tanto no tecido de fibras vexetais como na producción alfareira para lograr que sexan medios proveitosos de abondo como ser ocupación principal rendible. O segundo consiste na posta en marcha de un proxecto de turismo cultural e ecolóxico como medio de desenvolvemento local en base aos activos naturais e peculiares da zona.
Vexamos as explicacións de Don Armando. O oficio artesán mantense maioritariamente por mulleres indíxenas que elaboran as pezas para uso doméstico ou como complemento dos ingresos familiares. A xente nova non opta polos oficios artesáns porque supoñen moito traballo para pouco beneficio.Comecemos polo tecido con fibras vexetais. Calquer xove, co machete, traballando unas 12 horas, gaña 3 dólares ao día; en 4 días 12 dólares. Catro días son os que leva fabricar un “petate” de tule (similar a unha esterilla de cana que se fabrican en España, feita dun material da familia do papiro). Os petates véndense a 2 dólares a unidade. Así sucede con outras pezas e artesáns adicados a cestería, ou ao tecido de fibras vexetais derivadas do pino local.
No referido á olería, son boas as palabras de unha familia artesá da veciña Mozonte, cos que conversei no transcurso da feira. A familia son un matrimonio e a nai dela. A materia prima empregada é arxila vermella propia da súa aldea, Santa Rosa. É torneada, pero descoñezo o tipo de torno empregado. Empregan terra grisallenta para darle cor de forma natural. As pezas inicialmente consistiron en apeiros para o “fogón”: “ollas” “comales” “apastes", entre outros. A nivel local, foron perdendo o seu valor en sustitución de baterías de cociña correntes. O oficio viña sendo mantido pola nai. A transmisión do mesmo foi familiar xa que esta anciá recibiu os coñecementos de súa nai e así sucesivamente. A muller tentou continuar con un grupo de nenos. Non resultou. Logo conformou un grupo de mulleres. Que tampouco resultou, xa que as mulleres non tiveron a paciencia necesaria para aprender a labor coa suficiente calidade como para facelo rendible. Ela resumiumo así “El barro es como el tiempo y no se le puede apurar. Yo por mi mamita lo llevo en la sangre pero las demás no quisieron comprenderlo”. Continuou soa. Súa filla máis o xenro uníronselle ao acompañala a unha feira de artesanía en Managua; onde os produtos feitos pola señora tiveron grande aceptación. Así se interesaron pola olería.
Aquí entra en xogo a figura de Ron Rivera. Este home; gringo de nacemento “que al final no era tan gringo” de acordo coas explicacións que me deron; foi un estadounidense asentado en Nicaragua que se adicou á investigación, estudo, catalogación e desenvolvemento da cerámica popular nicaraguana. O grupo organizado de ceramistas desta rexión adoptou o seu nome en homenaxe tra-lo seu recente pasamento. Ron Rivera acadou unha bolsa de capacitación para a filla e o xenro desta muller. Despois de aprender as técnicas básicas do oficio puxeronse a traballar no obradoiro familiar, incorporando novos deseños e facendo novas pezas a partires das tradicionais. Isidro o xenro díxome “Ahorita todo el mundo conoce las piezas rojas de Santa Rosa y pregunta por ellas en las ferias, incluso hay gente extranjera que viene y pasa días en el taller conviviendo con nosotros”. A súa sogra moito merece polo empeño.
Aquí entra en xogo a figura de Ron Rivera. Este home; gringo de nacemento “que al final no era tan gringo” de acordo coas explicacións que me deron; foi un estadounidense asentado en Nicaragua que se adicou á investigación, estudo, catalogación e desenvolvemento da cerámica popular nicaraguana. O grupo organizado de ceramistas desta rexión adoptou o seu nome en homenaxe tra-lo seu recente pasamento. Ron Rivera acadou unha bolsa de capacitación para a filla e o xenro desta muller. Despois de aprender as técnicas básicas do oficio puxeronse a traballar no obradoiro familiar, incorporando novos deseños e facendo novas pezas a partires das tradicionais. Isidro o xenro díxome “Ahorita todo el mundo conoce las piezas rojas de Santa Rosa y pregunta por ellas en las ferias, incluso hay gente extranjera que viene y pasa días en el taller conviviendo con nosotros”. A súa sogra moito merece polo empeño.
Esta é a situación obxectivo para moitas outras familias alfareiras que se atopan na mesma situación precaria inicial que antes comentamos para o tecido de fibras vexetais. O de turismo culturar queda para outro día
Todas estas conversas déronse no medio dun rebumbio descomunal. Por unha banda a feira de artesanía amenizada a quendas polos “Chorotegas” e os “Alacranes” dándolle a todo meter,; pola outra dous rapazolos que facían un documental, un grupo de ceramistas americanos, un grupo de voluntarios canadianos, os traballos habituais e o accidente de coche sofrido por D. Luis tiña aos membros do Inprhu zumbando como avespas. Tiven que voltar en moto (Yamaha ybr 125), de paquete.
D Luis saíra ileso, a camioneta non. Quedara durmido e entalarase nun furado. “Es que me iba a parar, pero estaba en frente a un bar lo cual podría dar a pensar” díxome rindo na casa. Cando se ía deitar comentou “la solución es no volver a levantarse antes de las ocho – que é como dicir en Lugo as once-” afirmación que, por suposto, incumpriu á mañá seguinte. Entrou un dos cans, de pelaxe longa e cor rubia “mira, es Bestia” Don Luis escarallouse de risa. “Bestia le dice al Pinky”. Así foi como descubrín que Bestia e Bractarius eran Pinky e Negro (como diós manda para un can) e que os nomes anteriores eran dúas categorías abstractas empregadas polo meu anfitrión cando non se lembraba do nome de calquer cánido. Tamén se me revelou que Prosilapio, Prosilapia, Fulgencio e Fulgencia non eran nomes comúns en Somoto, se non que conformaban outra categoría abstracta: a de humanos dos cales don Luis non identificaba o nome propio.
