Epílogo

Non é tempo de escribir palabras mortas. O seu contido abstracto existe e persistirá. Mais o momento de debuxalos con letras prescribiu. Un mes dende a partida. Un mes vai das viaxes en moto e camioneta. Un mes dos platiques calmos, dos xuízos comezados co “fíjese”. Un  mes sen medir punto en gps Un mes sen espantos e aparecidos. Un mes sen a Dora, sen o Aldrey (seguro que o escribin mal, e non o fun ver xogar) un mes sen o Carlos, un mes sen a Marta, sen Masaia ,  sen Eddy, sen Jorge, sen Armando, sen Benoit. 

Queda o fútbol para Daniel no tinteiro. Quedan as notas, as piruetas, o desvele dunhas noites e o mal durmir doutras. Quedan as portas abertas; sempre sen fechar .

Capítulo 6 Labirintos

Saúl Palma é fotógrafo. É de Somoto. É o encargado de impartir un obradoiro de fotografía a varios grupos de nenos das comunidades menos favorecidas de Totogalpa.  Está conseguindo que fagan cadansúa foto historia. En branco e negro, preferiblemente. Gustaríalle ter  un laboratorio cos seus líquidos, pero non pode.  Os  líquidos han de vir de Costa Rica ou de Honduras ou de El Salvador; non se dan atopado en Nicaragua e son caros. Gustaríalle facelo para amosarlles a maxia dunha imaxe aparecendo aos poucos nun papel, na cubeta. Sabe que ese momento a un neno, por vez primeira, é o que o pode  namorar da fotografía.  Iso lle pasou a el.

Fotografía de Saúl Palma. Ver máis

Acórdaseme isto no medio dun “zarzal”. Camiño do “Cerro de las tres Señoritas”. Logo de transitar por un mara de camiños de monte con tanta xente como a Rúa Nova en San Froilán, de cruzar un montón de persoas de camiño ás súas ocupacións, a maioría nenos; un atópase nunha mata de árbores  espiñentas de uns 2 metros e medio de alto. A verdade, non teñen moito que ver cos silvaredos, agás en que  ambos rabuñan de carallo. Véuseme o asunto ao pensamento  a uns novecentos metros de altitude;  ocupado incumprindo todas e cada unha das recomendacións occidentais de cando un vai ao monte; asubiando para localizar con precisas sondas a ubicación dos acompañantes e intentando descifralo camiño correcto no labirinto vexetal á forza de fixar como rumbo o marcado polo zumbar do machete. Ás veces o “machetazo” fai eco nunha das paredes verticais roxizas, confunde aos meus sofisticados sensores  e un diríxese xusto na dirección oposta. A importancia do ouvido e da calma, dos sons non elaborados coma estrutura complexa  de comunicación oral se non coma primixenio linguaxe é a chave para ir indo ben. Iso e activar en  grao 2 o modo “inconsciencia” e tamén o modo “tranquilidade”.  Así que deixei ir a mente ás fotos.

 Saúl Palma ten que dar os seus obradoiros, de martes a venres, basados na fotografía dixital. Non é nin mellor nin peor, pero para algúns xa non é gravar imaxes con luz. É outra cousa sen tanta maxia. Sen esa incertidume de saber se a foto que tirache e que tanto agardas saiu tal e como esperabas; ou sen a sorpresa do inesperado retrato marabilloso que nin lembrabas, nin anotache. A conversa móvese entre as delicadas imaxes do seu libro, a súa preferencia pola nikon fm-3 e 4 porque se lles pode retirar o visor e axuda a tirar fotos de improviso sen ir a feito e a querencia polo “momento exacto” de Cartier Bresson. Estivo 3 anos en Italia, estudando foto. Parte da súa publicación son estampas desa época. Outra viaxa por un asilo de anciáns. Cafetais. E chigüines (nenos);  Nenos traballadores, tratados con respecto e cercanía;  nenas muller, homes neno. Ollos de acibeche, redondos, que escintilan para marcar o inmaterial dun xesto.

Os xestos era o que eu tiña que medir para non chegar rozado coma un animaliño mentres viaxaba polo medio da silveira. Ademais dos vexetais existen moitos outros labirintos.  O mercado Oriental, por exemplo. Conformado por un conxunto de  vivendas e negocios ubicados en pequenas casas de concreto, en chabolos de chapa ou madeira, é un rastro grande coma un mundo. Está considerado o mercado máis grande de Centroamérica, e certamente é tan sorprendente, labirintico e difícilmente transitable,  como o entorno espiñento de “Las Tres Señoritas”. Cos mercados de Montenegro e Wendell ; son o pulmón da economía diaria de Managua. Un conxunto innumerable de pequenos negocios, tan  copioso e acugulado como o trazado no que se ubica. En cuadras, si, pero tan arrexuntado que a vista tarda o seu e máis o do veciño en atopar os “ganchos” -cruces- de camiños  que sirven para a conta de cuadras. Coma pulmón económico, son vida e morte. Perigosos. O conxunto sen fin de camionetas e persoas identifícase , en principio, en dúas castes: os que acaban de chegar con plata para mercar e os que xusto van sair coa mercancía. Obviamente quedan, aqueles que, sen hábito, non son tan fáciles de ver: os tamales. Os que rouban. Os que fan que o mercado de Oriente sexa un destino non recomendable para pampear. Por iso, as transaccións son rápidas e directas, por iso as camionetas rara vez están parqueadas sen ninguén dentro. Nós iamos cargados de varios equipos informáticos - os primeiros aos que van ter acceso moitos nenos de Totogalpa-  para a nova aula do inprhu. A rota trazada por Marvin non escolleu un so semáforo, e iso que o corazón do mercado xa ficaba ben lonxe. 

Voltamos a Totogalpa. Saúl Palma hoxe so durmiu 1 hora.  Andivo a montar un vídeo sobre o fomento da participación nas aulas, entre os nenos, para que uns axuden aos máis retrasados a mellorar e evitar o abandoo dos estudos en pro dun traballo prematuro. Non é fácil. En moitos casos estes traballos infantís continúan a ser o principal aporte económico de moitas familias. Noutros, son imprescindibles para as ocupacións agrícolas familiares. Ás veces é posible compaxinar coa escola, as veces non.  Saúl amósame un video dun proxecto. É dun obradoiro de fotografía, como o seu.  Como se pode expresar sen falar, como transmitir en silencio, como observar  e non so mirar, como contar algo sen dar un chío. Estas son as frases coas que se van introducindo aos nenos participantes. No video que me ensina, para a elaboración da foto historia, o  primeiro traballo de campo foi realizado no basureiro de Managua, coa xente que vive da basura e na basura. O segundo, no cárcere; nenos retratando a nenos enxaulados. Nenos maltratados que fuxen de empregadores e pais, adultos golpeadores.  Dende a camioneta que Marvin manexa pola capital vese a ese exército de pequenos traballadores urbanos de Managua. Son so unha mostra. Son tamén os curmáns urbanitas dos que traballan no rural co machete, facendo ladrillos, carrexando sacos, limpando botas, vendendo. Son os residentes das partes máis escuras dese labirinto que son os mercados. Son os que transitan os camiños da montaña.  Son os que levan o millo a moitas casas. Son os que moitas veces levan os paos. Algúns son os que rematan roubando.

Logo do tremor do 1972 e exceptuando algún edificios públicos e as literalmente chamadas “ruinas” de vivendas de corte racionalista anos 30; a capital é unha planicie verde case da mesma altura co lago. Dende a Loma de Tiscapa, ao pé dunha estatua coa esfixie de Sandino, diante ás ruinas do palacio presidencial, é como se ve.  Tomando a Loma como punto de partida un vai descendendo cara a planicie. Desaparece nela. Entre innumerables construccións ordeadas en cuadras comeza o desnorte. Así, para chegar a un lugar, hai que memorizar  un sinfín de xiros cardinais, lonxitudes medidas en cuadras e referencias a edificios, lugares coñecidos. Coñecidos localmente.  Por exemplo,   o enderezo onde resido estes días en Somoto  ven sendo algo así como “De Enitel, 5 cuadras al sur, 3 al oeste, media al sur, calle torcedero, portón verde”.  Pero a todo hai quen lle saque lustro. Neste caso temos ao quebequés Bieito.  Bieito vive en Estelí . O seu traballo consiste en pelexar co labirinto de números e fórmulas que conforman os microcréditos para labregos dunha organización do Quèbec.  Bieito tamén  é mago. Fai xogos con cordas, con moedas, ninguén quere xogar ao poker con el e ten un curioso pasatempo: logo de clasificar alfabéticamente aos seus amigos en tres grupos, enviou a cada grupo un enderezo diferente da súa casa. Distintas cordenadas  de número de cuadras, puntos de referencia e puntos cardinais e todas con máis de 5 ordes.   A máis curiosa comeza nunha bomba da guerra dos oitenta, desactivada  que ficou chantada no lugar de Estelí onde caeu.  “ De la bomba, 4 cuadras al norte, 3 y media al oeste, 5 al norte, eliseo católico una y media al oeste”. Chegáronlle postais e cartas cos  tres enderezos distintos. Bieito quere ir a oficina de correos de Estelí e grabar o proceso de distribución das cartas. Para intentar comprender un sistema que polo de agora é maxia para el,  Bieito o mago, tece labirintos polo plano de Estelí. 

Saúl Palma ten 26 anos. Dígolle que un dos nenos traballadores que saen no documental ten o mesmo nome ca el. O proxecto que me amosou en vídeo fíxose 12 anos atrás. O fotógrafo que o dirixiu é italiano Giorgio Palmera. En 1998, 32 crianzas traballadoras de toda Nicaragua participaron nel.  Co paso dos minutos, doume conta. O cansancio da xornada pasada e os restos das cervexas da post-xornada despistáronme; o neno que lle dixen é el.  Coa beizón de seus avós, Saúl trocou a caixa de limpabotas por unha estenopéica coma as que hoxe emprega nas primeiras aulas cos nenos das aldeas.  Como o revelador  nun papel de 13x18, a base de gravar imaxes con luz, Saúl positiva  a saída dun dos labirintos máis fodidos de Nicaragua.

Capítulo 5° Os filósofos prácticos

Escea primeira

Don José

Os buses de percorrido local son buses escolares yankees, amárelos  a franxas negras, cuns 25 anos de antigüidade  polo baixo.  Neles van pintados o nome da empresa que o leva e nuns carteis de madeira, a man os nomes dos lugares final de percorrido. As empresas están formadas por 2 ou 3 homes. Un condutor e un ou dous acomodadores, cobradores. Estes últimos berran o seu destino pola plataforma da estación “Somotooo ahoriita”. Si, as estacións en certos momentos son unha feira. Unha vez arriba, un conxunto de persoas de tódolos sexos e idade sube a ofrecer frescos, auga, gasosas, rosquillas e outro tipo de chuches artesanais de diferentes cores, sabores e nomes dos cales non lembro ningún. Unha vez apeados e ocupados tódolos lugares marchamos? Noooon. Continúa a subir xente.  Vai ir parada no corredor baixo o infalible sistema de medida “todo o que colla dentro”. Un dos acomodadores axuda a pór os pacotes  nos estantes e distribúe o espazo á voz de “váyanse moviendo para atráaaas”. O bus arrinca no medio de bufidos, un dos acomodadores quedase na porta dianteira, aberta,  como un mozo no pescante. Pola estrada vai recollendo máis xente. A un gustaríalle ver a táboa do sistema “todo o que colla dentro” porque, así de memoria,  non  da trasladado a medida  ao de  “prazas do vehículo”. Xa na Panamericana, vanse cantado os lugares “San Peeedro, El empaalme…” a mara de xente vaise transformando e movendo. Polo medio,  atravesando toda a feira, un home vai preguntando e cobrando as pasaxes. Non se sabe como é capaz,  con todo o movemento dese conxunto informe de carne humana que o envolve e engule.  Supoñome identificado como “el chele de los pelos raros a los lados de la cara”.   En chegando a unhas curvas de baixada,  notando como o condutor desengrana e pon o punto morto,  os proverbios  “mamaíña o tren” e “mátame camión” na voz de Roberto Cereijo mófanse no maxín. Os freos chían e á falla de paisaxe visible,  a concentración fixase nun parágrafo  do libro que teño nas mans, a vista periférica no escote da veciña, a procura de outros pensamentos. Segundo se achega Somoto o bus comeza a retomar o seu aspecto de transporte público.  Unha vez abaixo andar seis cuadras cara a fronte e dúas á esquerda, cara o río.

No sector 9, na porta  dunha vivenda a dúas cuadras e media da que me acolle. Ulises, neto de don Jose e máis eu, os gatos corren cara dentro entre as nosas pernas.  Dentro, sentados con cadanseu acordeón, Don José fala e a canadiana Tanjalee escoita . “ Ese acordeoncito, que es mas viejito que ustedes, tiene un sonido precioso, pero ya nadie lo toca. Las cosas  si no se usan se deterioran; el corazón si te olvidás de él, se oxida. Por ello me gusta que vengás a tocar en mi casa.”  

Escea segunda

Jeep Daihatsu ano 83

Diante dunha cántara de leite morna aínda, co cheiro inconfundible do cortello e da muxida. Bretoña e Seixosmil, O Azougo de riba e O Carreadoiro, vinte anos atrás. Sen sistemas complexos de frío, co relento das mans que acariñan directamente á vaca – parta xaaata - mentres soan o das primeiras muxidoras mecánicas e os primeiros tanques de frío. Coa cántara, en Estelí, viñeron de corrido unha tortilla na casa de Vidal, o Lois conducindo o tractor sentado no colo do  Suso, as pozas e os pantalóns suxados, as mans do Sergio, a cantina, Moby Dick,  Conchi caendo por causa dun lóstrego e a enerxia personificada na Otilia. So pasándoas a un recipiente plástico para logo cargalas no jeep vello de J Thomson  apareceu  Marina naquel Land Rover cunhas finas letras a man que puñan “Santiago García y García”, vestirse coa roupa das festas para ir á herba porque era un evento moi importante, Ramón arrastrando as botas, Dodo coa funda, Esperanza  na leña, Carballeira nun tallo ao sol mirando aos netos,  Ángel e Paloma rindo, meus pais durmindo… e a voz da Marta; voz de filloas con mel, de meter os pés no forno,  de deitarse no escano, de leite quente.  De novo no Jeep de J. Thomson camiño de “La Casita” as aforas de Estelí. Os mesmos asentos en paralelo na traseira, os pomos redondos das marchas,  o cheiro inconfundible  mistura de gasoil escai lama, bosta,  leite crú. Orgullo de buleira herdada. 

J. Thomson é un dos camarógrafos que coñecin o primeiro dia. Fillo de un escocés afincado en Nicaragua dende hai 26 anos e medio. J. Thomson é cagadiño a súa nai - nica - J. Thomson é inquedo, “voy rápido, pero no  apurado”. A súa casa, La Casita,  obra de D. Thomson , seu pai logo. Un espazo de recreo aberto ao público, cun viveiro de prantas que alimentan a cociña (onde se fan frescos iogures, pan, tortas, ofrecense queixos , infusions  tomates e chiltomas) exemplar para almorzos e merendas; e manteñen a finca onde se esparce a xente , entre varios tipos de plantas autóctonas. Con el recorrín, a portas abertas, Estelí á tarde, a noite e a mañá. Ceamos na de Narváez, carne asada. 

Escea terceira

Os guerrilleiros da alfabetización

Na solana da vivenda dos Thomson ao carón de “La Casita”. Pola mañá, rodeados de rodas de antigas, carretas, tapices indíxenas, olería. D Thomson explica moi de vagar a realidade do conflicto de Río San Juan. As olladas postas nun pedazo lamacento do río que ninguén sabe ubicar, o orgullo patrio nica e tico feridos por determinar a súa posesión. Fora de foco,  o perido dos maxistrados do poder xudicial (abrumadora maioría ligados ao FSLN) xa vencido, prorrogado inconstitucionalmente polo apoio expreso do presidente; ao seu carón a cuestión da reelección do presidente; tamén inconstitucional. Enriba da mesa no xornal, Dora María (unha dos 9 comandantes) reafirma as palabras de D. Thomson.  Un instante despois, nunha  conversa con súa filla menor explica a a importancia do método pedagóxico, do estímulo da capacidade de análise para xerar un criterio propio fronte a memorística. Na mente, aparecen os cantos duns nenos que a mañá anterior partillaban camioneta cantando moi ledos “guerrilleros de la alfabetización, dispuestos a aniquilar a la ignorancia; puño en alto libro abierto”. Na outra punta da mesa  e chegado dende Compostela “A vida, instruccións de uso” de Georges Perec comparte espazo cos crebacabezas de madeira que o propio D. Thomson crea e fabrica. O que máis lle gusta é o proceso de facelos. 

Escea cuarta

A Carlos Fonseca

A casa e a voz de Don José. Soou un tango, logo un pasodoble, agora as últimas notas de “A Carlos Fonseca” “Una vez, me vi en una competencia. Estabamos tomando pero ya solo quedaba una medida para todos. Se dijo de cantar “A Carlos Fonseca”, el que lo hiciese mejor, se llevaría la medida de guaro (augardente). Yo dije que la cantaba con la voz de mi acordeón. Se rieron, pero les pareció bien. Cantaron todos; cantó mi acordeón y gané. Compartimos la medida entre todos”  Os gatos xogan coa cortina que separa o cuarto de estar co de durmir. “Mis ideas serán debatidas en el futuro, por otras ideas y serán mejoradas, superadas decía en uno de sus manifiestos Carlos Marx. Me gusta eso, porque me gusta que el hombre de hoy no sea el hombre de mañana, en positivo siempre. Admiro a los filósofos prácticos, porque se ocupan de lo que hacen sin ser realmente conscientes de ser filósofos.” Tanjalee amarra o Hönner, Ulises sorrí orgulloso de seu avó. Os tres miramos agora a man do acordeonista-filosofo-sociólogo. “Me gusta  la revolución porque trata de que ahorita ves esta mano así; le das la vuelta,  ya la ves de otra forma.  Y es una mano mejor.”

Capítulo 4°. Os "cambistas"

Cando se fai traballo de recolleita ás primeiras saídas poden ser frustrantes. Din os que saben desto, como Merce Salvador ou Xan Cuba ou os Villares ou tanta outra xente que se adica a peinar as aldeas de Galiza na busca de contos, lendas,  coplas, cantos, petares ou melodías. A miña experiencia é máis ben Frebuda isto é; de secundar algunha convocatoria dos Frebudos con licor de herbas  e música polo medio,  co cal a xente soe falar máis. Ou, a tal momento,  a un impórtalle menos que soamente lle falen do tempo ou do que sexa,  porque xa non ten a capacidade retentiva moi alá.

Un dos traballos de campo que estamos a facer é  o rexistro de patrimonio inmaterial nas comunidades circundantes aos recursos naturais ou arqueolóxicos que forman parte do plan de turismo cultural. A rota a peinar comprendía as pontes españolas, o guapinol herrado e o Cerro do Fraile.  Carlos e máis eu dirixímonos á  comunidade da Ceiba, ao pé do Cerro do Fraile e ao carón do Guapinol herrado. Ao pararnos ao pé da árbore, non fumos quen de diliucidar o por que do nome. Nin tiña fendeduras nin marcas a ferro (hipótese do plan para razoar o seu nome), nin semellaba que a árbore se trabucase en algo.  Por iso, dirixímonos aos veciños.  Primeiro Don Valentín.  Sabíao o todo pero non sabía nada. So atinou a decirnos que as pontes españolas foran construídas en tempos de Somoza polos presos (cal Somoza?).  Sobre o cerro do Fraile e a súa posible importancia como lugar cerimonial indíxena non soltou prenda.  Víase ás leguas que non estaba cómodo, non quería falar cun chele diante. Carlos tamén recoñeceu logo que non o coñecía moito.  Sobre o mito do “duende” e o corral do “duende” case que fala, pero non.  Agradecémoslle as súas palabras e marchamos. Díxenlle a Carlos que comigo diante non ían conversar sobre eses temas “ya” repuxo “ incluso cuando en alguna comunidad preguntamos por algún particular, muchas veces dicen que no lo conocen, por la guerra verdad?”  (verdad e un recurso co que os nicaraguanos rematan o noventa por cento das súas frases). A guerra, zona rural, silencio, agocho da memoria, indíxenas, minusvaloración das propias tradicións culturais; bonitas coincidencias.  Ao final da rota, Don Hermógenes, coñecido de Carlos, abriunos as portas, levounos ao caron do cumio do Cerro do Fraile e sinalounos onde estaba o corral do Duende, nun seguinte cerro un pouco máis lonxe. O Guapinol herrado, era tal porque moito tempo atrás cortáranlle a cabeza a un home e metérana nun dos ocos da árbore. Ésta solta dende as pólas máis altas unha sustancia de cor ferroso, o sangue da cabeza. Estes e outros contos similares aparecen sempre en lugares nos que se localizou a posible realización de cultos indíxenas no pasado e teñen toda a pinta de ser unha intervención do clero católico para sementar medo entre a poboación, afastalos deses lugares, desculturizalos e identificalos de xeito negativo. Como tamén sucede na Cova do Fraile, situada noutro lugar. Sempre aparece o fraile que bendí o lugar, momento  a partires do cal desaparecen todos os males.

A única testemuña que me contou algo sobre a guerra entre o FSLN e a Contra, foi Josep Vicent.  Valenciano, fotoxornalista de profesión e membro de Valencianos por Nicaragua. Un dos seus traballos décadas  atrás fora esta guerra. Así coñecera o país. “Tras  firmar un papel en el que los eximías de toda responsabilidad, te subían a un vehículo militar. No te decían nada. Ni a donde ibas, ni nada.” Esto contábamo o sábado, vadeando coa camioneta de Luis Alberto o río Coco camiño do Canón de Somoto. “En este país no hay puentes casi, la contra los voló todos”. Iamos a chimpos, esgallando polo medio do río. Os dous de  pé, na caixa da camioneta, que se esforzaba coa súa tracción ás catro rodas en chegar á outra beira e comezou a contar  “una vez, al meternos en el río con el vehículo ví como uno de los soldados metía un cartucho bien gordo en un arma corta. Se habían callado todos, me acojoné, porque ellos lo estaban. Y mucho” Os ríos eran os puntos favoritos de ambos contendentes para facer emboscadas., víase claramente. Nin a pé, nin en besta, coa mobilidade do vehículo case anulada estaríamos totalmente indefensos. “ A partir de ahí me fijaba en sus conversaciones. En tal vadeo mataron a este; en aquel río al otro…cada vez que tocaba pasar uno, ninguno sabíamos si lo íbamos a cruzar entero”.

 Por sorte nós si o cruzamos.  Subimos polo Canón en barca. En barca inchable de Praia azul e amarela, Josep, Concha - que en Nicaragua rematou en Concepción xa que Concha aquí  sóalles mal e Conchi non lle gusta- mais eu guiados por Jesús, Luís fillo ía nun pneumático agarrado a nós. Máis que guiados, turrados por Jesús. Para remontar correntes Jesús ía metido na auga tirando a nado da embarcación. A medio camiño non resistín máis e tireime a auga.  Logo de chegar a un salto infranqueable na barca, paramos a contémplalo dende  unha pena. A estreitura do canon é duns dez metros, a altura de uns 40, a auga de cor verde.  Ao voltar, Luis e máis eu, por iniciativa infantil de desfrute, baixamos os 3 kilómetros e medio do tramo que fixeramos arrastrados pola corrente, a nado. É difícil describir o traballo precario do guía. Faise incómodo velo, ti na barca e el turrando a nado.  Non ten outro medio de levarte, nin tan sequera remos; é o seu negocio e con el gaña, ben gañado,  en dúas horas o que supón o salario medio diario no país.  Un extremo do seguinte que vou comentar, o Grupo Pellas.

Os Pellas son a familia máis influinte de Nicaragua. Donos das dúas cervexas, o ron flor de caña, azúcar, aseguradoras, medios de comunicación,  o banco de América Central, as tarxetas de crédito e casa pellas concesionario de vehículos das marcas Mahindra, Suzuki, Yamaha e Toyota. 9 de cada 10 camionetas son Toyota, e 9 de cada 10 motos son Yamaha. Dícese que de cada córdoba que gaña ou gasta un nica, 75 centavos son dos Pellas. Quizais o resuma mellor o seu presidente Carlos Pellas Chamorro.  Segundo Luis fillo, os Pellas non se casaron con ninguén políticamente falando. Aportalles plata a todos os partidos; ou cando menos aos máis grandes PLC e FSLN. Así, estes teñen que entenderse con eles se chegan ao goberno.  Tamén crearon a ONG máis grande do país ANF. Dos 300 millóns de dólares que en concepto de axuda chegan a Nicaragua 200 son manexados polos Pellas e os 100 restantes entre unhas 3000 organizacións locais.  Nos coches e motos, parece que se non tes Toyota ou Yamaha estás perdido, no que se refire a repostos e mantemento. Pese a ser un país pobre e a crise, o Concesionario Casa Pellas de Estelí vendeu uns 500 vehículos, dos cales o máis barato anda nuns 15 mil dólares e o a máis caro nuns 60 mil. Motocicletas a parte.  Isto, foimo contado Luis fillo durante a viaxe a Estelí a facer uns mandados.  


Outro tipo de empresarios, estes máis pequenos son os cambistas. Espallados pola cidade adiante, ofrecen cambio en billete miúdo de notas máis grandes. Teñen que ser coñecidos. “Una vez en un apuro le dimos 1000 cordobas a cambiar a uno de estos. Cuando nos lo devolvió lo contamos. Faltan 50 córdobas le dije. El, enojado, insistió en que sin contarlo el no soltaba la plata. Le pasamos el fajo, lo contó y nos puso uno de 50 encima antes de devolvérnoslo. Está bien asi. Cuando llegamos al carro, lo miramos de nuevo. Debajo del de 50 eran todos de a 1. Nos había cambiado el fajo de notas de 100 delante de nuestras narices y no nos habíamos percatado. Cuando nos salimos del carro, el maldito había desaparecido”. Deixamos a camioneta na casa pellas para o primeiro chequeo, comimos algo e fumos a Seguros América (empresa tamén de Grupo Pellas). Un pouco tocado polas dúas Victoria e o sol, pasei unha viaxe moi agradable. Cruzando cuadras Estelí adiante nun taxi, granate, un Isuzu I mark diesel dos últimos 70 ou primeiros 80, con The House of Pain a todo trapo, mentres ía subindo e baixando xente continuamente.  Jump arround, o firme da rede viaria non permitiría ir de outro xeito.

Estelí é un dos  bastións do FSLN. Recén perdida a guerra coa Contra e antes da piñata, nos noventa, foi a única cidade de Nicaragua que mantivo unha alcaldía sandinista. Nos tempos da revolución, as casas de Estelí estaban comunicadas unhas con outras e servían de agocho e fuxida para os guerrilleiros perseguidos por Somoza. Pálpase nas rúas desta cidade de case 200 mil habitantes. Non son coincidentes as zamarras, camisas, bicicletas, carros, camionetas, gorras ou casas a negro e vermello. Sen contar os máis explícitos que colocan nas súas vivendas ou negocios a bandeira sandinista.  aquí continúan fieis pese a piñata, que é como lle chaman aquí ao reparto de propiedades, capitais e outros insumos feito por gran parte dos membros do FSLN ao perder o poder trala finalización da guerra.  Dos comandantes que tomaron o Palacio no 22 de agosto de 1978, so Edén Pastora continúa no FSLN. Xente de grande importancia como Sergio Ramírez, Gioconda Belli, Dora María ou os creadores de gran parte do folklore revolucionario nicaraguano, os irmáns Mejía Godoy aliñaronse co MRS.  Cando os Mejía mostraron o seu desacordo cos sucesos da Piñata e posteriormente co pacto coa dereita para repartir os poderes do estado, foron expulsados do partido e tildados de traidores. Son a banda sonora do FSLN e da revolución (Nicaragua Nicaragüita, el Cristo de Palacagüina, como exemplo tópico e clásico). Tamén a banda sonora das campañas do frente sandinista. Os Mejía reclamaron os seus dereitos,  pero o goberno declarou a súa música patrimonio nacional, co cal, estes quedaron sen eles.  Sería como a UPG litixiando con Fuxan os Ventos ou o PCE con Paco Ibáñez.

Para preparar as presidenciais de 2007, o FSLN, dominante no poder xudicial, xogou a baza da posta en liberdade de Arnoldo Alemán. Ex alcalde de Managua e ex presidente, condenado por delitos fiscais e considerado o líder da dereita nicaraguana, foi canxeado por un conxunto de reclamacións dos Sandinistas, entre elas o control do Poder electoral, o que lles permitiu modificar a lexislación ao seu favor. Como os cambistas e as notas de 1 ou de 100.


 Aquí, nas presidenciais vaise a dúas voltas. Para acceder á segunda había que acadar o 45%, o cal formaba parte do pacto entre a dereita e o frente, con visos de deixar fóra calqueroutra formación política que se puidera presentar.  A situación déralle as últimas lexislaturas ás plataformas da dereita, habitualmente nun 55% dos votos. O FSLN antes da escisión do MRS estancárase no 45%. O MRS supuña o 7% do seu electorado e, ata ese momento presentáranse en coalición. A estratexia frentista coa baza de Alemán resumiuse en rebaixar a cota mínima para participar na segunda volta ao 35% e conseguir que a dereita se dividise en dúas formacións. Polo camiño, Herty Lewites alcalde de Managua da época (lexislatura 2000 2004) tamén foi expulsado do FSLN (acababa de ser nomeado candidato á presidencia. A alcaldía de Managua é o gran trampolín xa que supon a metade do censo electoral nacional), formando o  Movimiento de Recuperación Sandinista; que rematou xuntándose co renovador para as presidenciais. Cando as enquisas daban ao Partido MRS como terceiro Herty Lewites morreu. O resultado foi, Daniel Ortega 37 % polo FSLN a dereita dividida en dous partidos co 25% aproximadamente cada un, e o MRS descabezado, voltou ao seu 7%. Nas municipais de 2008 o FSLN arrasou.

A que ven todo isto? Pois a que nese escenario político, tan extremo no sistema de partidos e tan enfrontado, (os sectores de Somoto que apoian a uns ou a outros teñen todos os postes da luz marcados nas cores do respectivo partido, marcando o territorio do mesmo xeito que as pandillas colgando zapatillas vellas do tendido), as organizacións non gubernamentais convírtense no único xeito de captar fondos internacionais cos que incidir na mellora das comunidades para aqueles que quedan fóra do xogo político dominado e pactado entre dereita e sandinistas. Iso pese a que os Pellas, por enriba de todo este xogo, tamén dominan esta partida.

E tamén a que non é sempre así, para o proxecto turístico de Totogalpa creouse un consello onde todos os actores implicados van participar na toma de decisións.

Capítulo 3° Desorde.

Día dous, día de defuntos. O camposanto énchese de xente que vai limpar os nichos. Aquí si é limpar tumbas, os corrementos de terra sepúltanas até tapar as cruces das máis pobres, o sol despinta as cores e desfai os cincelados. As cores empregadas son fortes e intensas, non hai cores suaves, o sol comeríaas en apenas uns meses.  Ese mesmo sol permite que as familias queden a xantar cos seus mortos (preparando a comida preferida destes) e pasen gran parte da xornada facéndolle compaña.  A entrada principal convírtese nun mercado de flores, comida e xelados. Tamén hai un posto do goberno municipal, pedindo por unha potente e inocente megafonía aporte voluntario para o remate do cercado do cemiterio;  saudando aos posibles doadores por nome e apelidos e facendo un ranking dos máis xenerosos.

"Santos Daniel Flores Castillo 10/04/1978 08/04/2000 Recuerdo de sus padres, hermanos y su único hijo Luis Daniel Flores Zúniga(...)"

As mañás fóronse consumindo no estudo do plan estratéxico turístico do municipio de Totogalpa. Centreime principalmente nos valores culturais e naturais que no momento da súa posta en marcha van estar xestionados polo inprhu. É difícil atopar onde e como incidir, xa que, sobre papel  todo está ben identificado e previsto. Co cal pasar a un texto formal as ideas que me surxen estase a voltar complexo. Na última reunión con D. Armando e Carlos, xa marcarmos varias rotas para inspeccionar. Conxugamos opinións, e temos unha idea precisa do que facer a curto prazo durante a o resto da miña estancia; patear sinalar e referenciar  para cumprir certos obxectivos deste trimestre. Outras ideas, relacionadas co patrimonio inmaterial, a estratexia e o posicionamento irémolas madurando aos poucos procurando  “atender ao urxente sen que desprace ao importante”; coma hoxe, que fun comer con Elvis (e tomar unhas cervexas -cumprindo con que o urxente non desprace ao importante), o técnico que coordina o proxecto da comunidade de Palmira. 
Situada ao pé do principal río da rexión, o  Coco; Palmira é unha comunidade pobre, moito. Até as primeiras intervencións os seus habitantes aloxábanse en cabanas de plástico e madeira, feitas co xeito das construccións tradicionais indíxenas; das cales case non queda mostra tras ser borradas polo furacán Mitch. Tras unha fase de construcción de 8 vivendas e outra de 16 en marcha prcurase financiamento para unha nova fase de 10.  As últimas levan unha peza a maiores, co obxecto de que, aqueles visitantes que o desexen  se aloxen con eles. O obxectivo é que supoña un aporte económico máis. Téntase localizar un terreo adecuado para un ecoalbergue que complete o equipamento da comunidade. 

Onte deron comezo as festas parroquiais.  Achegueime con Elvis a dar unha volta, dende a a ybr, xa que é lugar onde sempre hai trifulca (hoxe pola mañá a policia pechaba un tramo de rúa cunha cinta desas amarelas "(...) no cruzar". As pandillas búscanse. Igual que pasaba nas nosas festas vai non tanto tempo, pero cunha agresividade igual ou maior á relatada por Carlos G. Reigosa en "Homes de tras da Corda". O sistema é o mesmo que o noso, sumándolle unha #barrera# para os touros. Non os matan, móntanos ao estilo ianqui e recórtanos ao estilo navarrro.. O campo da feira é como calqueroutro. Coa variación de que non hai palco. A música e cousa dun equipo de son e un mestre de cerimonias que pincha  até que chega o momento karaoke, no que a xente fai turno para interpretar os seus éxitos favoritos. Seino porque dende o meu cuarto e perfectamente distinguible cando están poñendo aos Cumbia Kings e cando están cantando Nicaragua Nicaragüita até as cellas de Toña (cervexa lager local). Onte no comezo, quedaron sen luz. Polo día ameniza un pasarrúas en carro de bois. O carro para aos poucos e os músicos descenden. Ao seu carón os pirotécnicos lanzan ledamente foguetes e bombas varias, así como quen frega.

Ademais  do reggaetón triunfa a cumbia e a bachata. No caso cumbia hai cousas soportables. Pero existe unha terceira vía: Música de banda. Vento metal  alegre. O último traballo de Beirut básase neste tipo de música. Aquí fan presencia Los Tigres del Norte e Los Tucanes, como non podía ser de outro xeito, coa súa versión narcocorrida. O tema do tráfico e sucesos adxacentes é recurrente entre a xente. A proximidade coa fronteira de Honduras fai que esta sexa zona habitual de controis. Un dos cruces máis empregado é o empalme cara Ocotal, que nós temos que coller tódolos días para ir ao CEAR.  Nicaragua non é produtor nin receptor de coca, pero si punto de paso entre México e Colombia. Dirección norte pasa a droga, dirección sur os cartos. Chega en barco, saltando Costa Rica e Panamá e engancha a Panamericana camiño de México e os EEUU.

Ao lonxe escóitanse os berros da barrera, o ceo está gris e os somoteños van abrigados, so hai 18 graos de temperatura. O trompeteiro veciño (imaxino que para afinar de cara ao karaoke da noite) adícase a facer unha competición co seu galo,  tentando dilucidar cal dos dous é quen de espantar máis galiñas dun so soprido. Vai  gañando o galo, que  a tal momento segue nas súas, imaxino que celebrando a vitoria. O trompeteiro, penso que quedou adormecido, soñando coa comida de nadal a base de pita macho.  O resto da banda sonora componse cos pícaros xogando na rúa, algún can, moitos paxaros e insectos e os sons emitidos por un lagarto pequeniño e cor carne. Traido de Cuba, fai de insecticida natural nas casas (polo menos nesta). Así é habitual atopalo gabeando cabeza abaixo por calquer tipo de superficie; o curioso e que sempre nas paredes e nunca nos mobles.  Non mide máis de 8 cms e emite un ruido así como os chuchos que che daba nunha fazula esa tía pesada que case todos tiñamos de pequenos,  mentres che  beliscaba na outra até poñela colorada (ñññññññiiiii, meeeu neniño boonito, dalle un biquiño á tía -escollan nome-).

 A paisaxe, pardeada xa a esta hora, é dominada polos cerros que circundan Somoto, e polas volutas de herba que medran no tendido eléctrico. Pensei que tiñan algún tipo de servizo municipal que se encarga de colocalos, pero non. Son mostra e proba do impetuoso clima, dos seus excesos e do seu paso do negro ao branco. En algunha esquina vense cables pegados ao tendido, ás veces arame de espiño. É o acceso dos máis pobres á electricidade. Unión Fenosa, empresa subministradora,  contabiliza ese gasto, súmao ao total do gastado polo conxunto de persoas con contrato da zona e cóbrao coma un suplemento de nome “energía no consumida” sen tomar máis cartas no asunto. Pola contra, é incapaz de garantir o mantemento do servizo debido ao aumento de potencia consumida polo establecemento dos postos das festas.  E un dos exemplos de cómo o gran capital e bo para o progreso de todos. Dende o comezo das festas o sábado a luz marchou 2 veces, por espazo dunhas 8 horas cada volta.

Nesas idas de luz, coincidentes co lusco fusco, ás persoas non lles queda moito máis que  atenderse unhas ás outras. A primeira opción sería facerlle caso a Javier Krahe (isto é: unhas fregas). De non ser posible, xa se sabe que un biquiño non alimenta, pero quenta o corpo. E por último se esto tampouco é viable e xa non temos batería na computadora, a nosa evocadora imaxinación axudaranos a… arrimarnos á unha mesa. A penumbra  entre candeas e lanternas dará pé a contar historias uns a outros.  Así foi como a dúas voces Don Luis e súa filla Martha Beatriz relataron a novela  “Castigo Divino” do escritor e político Sergio Ramírez. A dicción de ambos maravillosamente correcta,  as adxetivacións ricas e acertadas. Cunha entonación e ritmo emocionante lévarono a un da man pola trama.  Mentres a historia avanzaba, unha procesión de mosquitos e outros insectos viñan morrer abrasados nas velas. 

Capítulo 2°. Telpochcalí.

Espertei descansado e desnortado. A miña mente ergueume dúas horas antes da hora real e catro sobre o pactado con Don Luís na pequena conversa mantida a noite anterior. Interesaronse moito polas miñas preferencias gastronómicas e expliqueilles que tiveran sorte comigo, xa que o primeiro que fago moitas veces con algo novo e comprobar se é comestible. Durante o almorzo, consistente en café, frijoles con crema (que non probei porque as fabas e familia de mañá fan do meu estomago un zeppelin) e uns boliños de pan (que deberon traer a posta, porque non lle atizaron moito) comunicaronme que nos iamos trasladar ao CEAR (centro de educación alternativa rural) Telpochcali (seguro que o escribín mal) de Totogalpa a uns 18 kms de Somoto. Subinme a camioneta de don Luis (un todoterreo toyota de cor beige, non mirei o modelo) e arrincamos. Primeiro paramos na sede do INPRHU Somoto, onde deixei cartos para trocar e asistín como o meu anfitrión comentaba unha voda evanxélica a que asistira a fin de semana anterior. Dunha forma moi locuaz e chea de aspaventos, facía brincadeira sobre as cancións e músicas da cerimonia. O predicador , acompañado de grandes palmas de tódolos asistentes pregoaba "quién vive?" ao que os congregados respostaban "Jesuuuús" e de novo "en su nombre!" cantaba o pastor "GLORIA!!" entoaban os feligreses e coma colofón un "aleluyaaa" con cara de éxtase total. Ao parecer, sempre segundo D. Luis, a perorata repetiuse  durante hora e cuarto, na que a comicidade do oficio relixioso foi desaparecendo.

 Logo duns intercambios de información e instruccións operativas, partimos cara o CEAR. Polo camiño fun obsequiado cunha prolixa descripción botánica sobre a flora autóctona da rexión (dos cales so lembro o pino e a ceiba), diferente ao resto de Nicaragua polo seu clima de trópico seco, con características propias debido a orografía, de carácter montañoso. Agora polo alongue da epoca de choivas a temperatura é mais suave do normal (mínimas de 24 e máximas de 27, así a ollo de can) e  os cerros están verdes, copados de vexetación.  A conversa derivou nun análise en perspectiva comparada dos sistemas de propiedade da terra en Nicaragua  e Galiza, chegando misteriosamente a un punto coincidente: a derivación nun minifundismo contraproducente para o desenvolvemento da poboación. Noutro momento incidirei sobre o tema (como adianto, nomeo a teoría do colonialismo interior, para aqueles que gostan de pallas mentais). Entre relato e relato, xa que este home fai pequenas obras mestras da literatura oral cada vez que fala, fíxenlle notar que o vía canso, cousa que el tamén opinaba de min. Comentoume que chegara case canda min a noite anterior e que se erguera as 3 da mañá para trasladar a varias traballadoras do INPRHU aos centros.

O deficiente servizo de transporte público da zona xunto co espallamento da poboación e centros de traballo fai que as persoas dependan unhas de outras para desprazárense. As viaxes están sempre pingadas de paradas nas que sube e baixa xente dos vehículos. A recollida de viaxeiros e o emprego dos vehículos como transporte público con capacidade "todo o que colla dentro"  é mostra da solidariedade de uns con outros, pero tamén fai que a organización consuma moito tempo e recursos na planificación do desprazamento da xente duns lugares a outros, provoca longas esperas as que se hai que acostumar e aproveitar para falar. Así, recollemos a un grupo de música que había que trasladar ao centro para que actuasen na Feira de artesanía que se estaba a desenvolver alí, polo camiño caímos na conta de que non eran "Los Alacranes" se non "Los Chorotegas" pero tanto tiña, xa que ambos tiñan bolo na feira. Antes, subírase un dos membros da comunidade indíxena encargado do proxecto de desenvolvemento da artesanía tradicional e dúas mulleres máis. Como a camioneta de D. Luis non ten caixa, nun 5 prazas íamos o normal: 8, instrumentos incluídos.

 Nesas chegamos ao Telpochcalí. Aatópase no municipio de Totogalpa na estrada que une Somoto e Ocotal. Inaugurado no 2009, ten un carácter multifuncional. Non sabería decir o espazo que o complexo e os terreos  de cultivo ocupan en hectáreas, ferrados ou tegos pero si direi que é grande de carallo. O edificio principal é de planta rectangular, cun porche no alzado da entrada principal, sustentado por un conxunto de columnas nas que se reprensentan historias do pobo chorotega (noutro momento entrarei na descricións das imaxes de cada unha delas) o edificio de ladrillo vermello e portas de madeira, tellado maioritariamente en zinc acanalado e tella, está rematado por un frontón do que aparecen dúas serpes plumadas e o nome Telpochcalí.  Aquí hai catro oficinas a cada extremo (dúas con entrada á fronte e dúas con entrada pola traseira, uns baños, a biblioteca, o comedor comunitario principal e a cociña, con saída a ambos lados do edificio. 
No xardín da traseira, atópase un conxunto de ranchitos (mesas de madeira, con bancos separadas unhas de outras por un axardinado de metro e medio de alto) ás que se lles da diferentes usos e que fai de separación cun segundo edificio que consta cun auditorio central flanqueado por dúas aulas a ambos lados. Os materiais son os mesmos que no edificio principal. Detrás hai dous baños máis e a esquerda un edificio secundario. 
O resto da propiedade distribúese en diferentes parcelados de terra, divididos por barreiras naturais de cana, que evitan o contaxio de pragas e enfermidades de unhas plantacións a outras. Aquí desenvolvense os traballos de agricultura sustentable nos que se sementan  diferentes tipos de vexetais autóctonos que melloren os usos tradicionais da agricultura e gandería local. Neles faise traballo de capacitación de paratécnicos, que serán os encargados de asesorar aos labregos na mellora das súas explotacións, cultivo de plantas autóctonas útiles para forraxe pero non  empregadas usualmente (co obxectivo de evitar o gasto en químicos, pensos), abono natural (escrementos de pita e de lombriz)  xeración de gas a partires do esterco e emprego doméstico, viveiro de especies en extinción para reforestación, aproveitamento das augas domésticas para rego de horta, viveiro de prantas medicinais de acordo cos usos indíxenas para o seu emprego... e  máis un montón de usos que se me escapan e non son capaz de explicar con claridade (Pedro Fiz onde estás?).

Ao achegarme ao edificio principal vin que as portas estaban talladas dun xeito similar a outras que don Luis tiña por rematar na súa casa. Xa na oficina presentáronme a D. Armando. Foi o encargado de desmigallar os dous proxectos nos que vou participar. Un deles é o desenvolvemento das condicións de traballo, nos obradoiros e domicilios dos artesáns e particulares que os desenvolven, tanto no tecido de fibras vexetais como na producción alfareira para lograr que sexan medios proveitosos de abondo como ser ocupación principal rendible. O segundo consiste na posta en marcha de un proxecto de turismo cultural e ecolóxico como medio de desenvolvemento local en base aos activos naturais e peculiares da zona. 

Vexamos as explicacións de Don Armando. O oficio artesán mantense maioritariamente por mulleres indíxenas que elaboran as pezas para uso doméstico ou como complemento dos ingresos familiares. A xente nova non opta polos oficios artesáns porque supoñen moito traballo para pouco beneficio.Comecemos polo tecido con fibras vexetais. Calquer xove, co machete, traballando unas 12 horas, gaña 3 dólares  ao día; en 4 días 12 dólares. Catro días son os que leva fabricar un “petate” de tule (similar a unha  esterilla de cana que se fabrican en  España, feita dun material da familia do papiro). Os petates véndense a 2 dólares a unidade. Así sucede con outras pezas e artesáns adicados a cestería, ou ao tecido de fibras vexetais derivadas do pino local.

No referido á olería, son boas as palabras de unha familia artesá da veciña Mozonte, cos que conversei no transcurso da feira.  A familia son un matrimonio e a nai dela. A materia prima empregada é arxila vermella propia da súa aldea, Santa Rosa. É torneada, pero descoñezo o tipo de torno empregado. Empregan terra grisallenta para darle cor de forma natural. As pezas inicialmente consistiron en apeiros para o “fogón”:  “ollas” “comales” “apastes",  entre outros. A nivel local, foron perdendo o seu valor en sustitución de baterías de cociña correntes. O oficio viña sendo mantido pola nai. A transmisión do mesmo foi familiar xa que esta anciá recibiu os coñecementos de súa nai e así sucesivamente. A muller tentou continuar con un grupo de nenos. Non resultou. Logo conformou un grupo de mulleres. Que tampouco resultou, xa que as mulleres non tiveron a paciencia necesaria para aprender a labor coa suficiente calidade como para facelo rendible. Ela resumiumo así “El barro es como el tiempo y no se le puede apurar. Yo por mi mamita lo llevo en la sangre pero las demás no quisieron comprenderlo”.  Continuou soa. Súa filla máis o xenro uníronselle ao acompañala a unha feira de artesanía en Managua; onde os produtos feitos pola señora tiveron grande aceptación. Así se interesaron pola olería.
 Aquí entra en xogo a figura de Ron Rivera. Este home; gringo de nacemento “que al final no era tan gringo” de acordo coas explicacións que me deron; foi un estadounidense asentado en Nicaragua que se adicou á investigación, estudo, catalogación e desenvolvemento da cerámica popular nicaraguana. O grupo organizado de ceramistas desta rexión adoptou o seu nome en homenaxe tra-lo seu recente pasamento. Ron Rivera acadou unha bolsa de capacitación para a filla e o xenro desta muller. Despois de aprender as técnicas básicas do oficio puxeronse a traballar no obradoiro familiar, incorporando novos deseños e facendo novas pezas a partires das tradicionais. Isidro o xenro díxome “Ahorita todo el mundo conoce las piezas rojas de Santa Rosa y pregunta por ellas en las ferias, incluso hay gente extranjera que viene y pasa días en el taller conviviendo con nosotros”.  A súa sogra moito merece polo empeño.

Esta é a situación obxectivo para moitas outras familias alfareiras que se atopan na mesma situación precaria inicial que antes comentamos para o tecido de fibras vexetais.  O de turismo culturar queda para outro día

Todas estas conversas déronse no medio dun rebumbio descomunal. Por unha banda a feira de artesanía amenizada a quendas polos “Chorotegas” e os “Alacranes” dándolle a todo meter,; pola outra dous rapazolos que facían un documental, un grupo de ceramistas americanos, un grupo de voluntarios canadianos, os traballos habituais e o accidente de coche sofrido por D. Luis tiña aos membros do Inprhu zumbando como avespas. Tiven que voltar en moto (Yamaha ybr 125), de paquete.

 D Luis saíra ileso, a camioneta non. Quedara durmido e entalarase nun furado. “Es que me iba a parar, pero estaba en frente a un bar lo cual podría dar a pensar” díxome rindo na casa. Cando se ía deitar  comentou “la solución es no volver a levantarse antes de las ocho – que é como dicir en Lugo as once-” afirmación que, por suposto, incumpriu á mañá seguinte. Entrou un dos cans, de pelaxe longa e cor rubia “mira, es Bestia” Don Luis escarallouse de risa. “Bestia le dice al Pinky”. Así foi como descubrín que Bestia e Bractarius eran Pinky e Negro (como diós manda para un can) e que os nomes anteriores eran dúas categorías abstractas empregadas polo meu anfitrión cando non se lembraba do nome de calquer cánido. Tamén se me revelou que Prosilapio, Prosilapia, Fulgencio e Fulgencia non eran nomes comúns en Somoto, se non que conformaban outra categoría abstracta: a de humanos dos cales don Luis non identificaba o nome propio.

Capítulo 1º En mi pueblito hay de todo.

Logo de que o Vitor me deixase en Lavacolla, os retrasos sofridos deron pé a uns trasbordos  co tempo xusto. Tiven realizar, sen presa e sen pausa, os traxectos entre portas de embarque, as retiradas de cinto e zapatos,   os pasos baixo arcos de seguridade de forma dilixente e rápida. Isto impediu adicarme aos meus pasatempos favoritos nos aeroportos, a lectura e a observación do entorno, mais fixo que as horas tornasen curtas nun espazo no que a agarda sempre as fai eternas.

En Madrid-Barajas, no avión da American Arlines, a tripulación recibiu á pasaxe caracterizada de Halloween, dese xeito que so os ianquis son capaces de facer. Resúmese nuns lentes con forma de daiquiri, unha cabeleira verde e na voz do capitán emitindo a onomatopeia dun riso atroz pola megafonía, cousa que fixo en todas e cada unha das súas intervencións na hora e media que lles levou arranxar un contratempo antes do despegue, e as restantes 9 horas de travesía. 

Coma compañeiros de asento atopeime cunha vasca de Bermeo e un portugués. O segundo era piloto de helicópteros, empregado nunha das aeronaves de salvamento marítimo da costa galega e a primeira deduxen que traballaba na embaixada en Miami. A conversa iniciada por eles rematou co piloto dicindo algo así como que entendía o galego pero non aos de Lugo, o cal xa me obrigou a apartar a vista do libro que viña de encetar e sumarme. Debido ao pasaxeiro do encontro,  esquecimos presentarnos. Houbo algún comentario sobre os membros de seguridade espallados pola cabina do avión e dunha maior rixidez nos controis de entrada aos Estados Unidos, incluso para os pasaxeiros en tránsito a outros lugares. Recordei que tiña feita a  "esta" documento en virtude do cal e so por motivos de turismo permite a entrada sen visa no país e non me preocupei. Comentamos as absurdas preguntas que fan os membros da american arlines antes de subir ao avión e rimonos un chisco.


Ao baixar da aeronave caín na conta de que non cumprimentara a tarxeta de declaración de aduanas, que me dixeran non era necesaria, pero que logo resultou selo.  Cando xa pensaba nalgunha estupidez indebida, a tarxeta apareceu no primeiro mostrador, xusto diante de onde tiña que ser presentada.Unha vez feita, a vasca tentou pasarme canda ela polos postos de control para residentes, moito máis rápidos que os de visitantes, pero ao parecer foron máis ríxidos do usual e non mo permitiron. Dun xeito autoritario remitíronme ás ringleiras  dispostas para os visitantes e ateigadas de xente. Despois de corenta minutos, un axente reordenou as ringleiras, permitíndonos aos visitantes pasar polos controis de residentes;  voltei a situarme no control polo que tentara pasar a primeira vez. Mudara o policía de fronteiras encargado dese control e desta volta atendeume o axente Padrón. Viu o pasaporte e faloume nun inconfundible castelán cubano. Ao ver que o meu voo a Managua xa tiña a porta de embarque designada e eu aínda tiña que presentar a tarxeta de aduanas, recoller a miña maleta e deixala noutro control, axilizou todo o posible os trámites que lle correspondían.  Entrando no avión para Managua caín na conta de que o aeroporto de Miami é totalmente bilingüe castelán/inglés e o ambiente é  abafante como o da Habana, pero non ule igual. A mesma humidade pero distintos aromas.  

En Managua si me recibiu un ambiente coñecido, case idéntico ao da miña chegada a Cuba un ano atrás. Non so ese bafo de sauna lene, se non tamén os olores, as voces e a luz ténue da iluminación artificial. Mentres buscaba á persoa encargada do meu recibimento e traslado a Somoto fun obxecto das mesmas preguntas e ofrecementos de taxi no Cesar Sandino que no José Martí. Dinlle unha chamada perdida ao Coordinador Palau para que entendese que chegara. A verdade e que o empane de 21 horas de viaxe non me deixou ver que tamén se podía entender o contrario, ou calqueroutra cousa. Tanto tempo sen nicotina non estaba a ser bo para o meu cerebro, a sobreosixenación fixerame parecer que levaba 1 hora dando voltas por chan nicaraguano na procura do meu anfitrión pero apenas levaba 20 minutos. Recapitulei e caín na conta que nese espazo de tempo aterrara, descendera do avión, presentara os meus papeis; cruzara o control por  por vez primeira para ir ao caixeiro acompañado por un axente a quitar 10 dólares para pagar a tasa de entrada (en Miami non tivera tempo);  voltara cruzar o control en sentido inverso, pagara;  fora recoller a equipaxe e dirixírame ao exterior na procura dunha camiseta do INPRHU. Polo tanto, tocaba fumar un ducados sen presa. 

Cando o meu corpo xa estaba impregnado na pegañenta e irremediable capa de suor deste clima e xusto ao prender o cigarro,  un home cun polo marrón coas siglas do INPRHU presentóuseme como Bruno. Viña acompañado do seu fillo. Ao corroborar que recén chegara e que non levaba moito agardando fumos camiño da camioneta para deixar a equipaxe. Alí ficou comigo Marlon (creo lembrar ben o nome), o fillo de Bruno, mentres este ía na procura dun Doutor que chegaba de Canadá (non lembro o nome pero sí que coñecía a Sara e a Susana). 

Prendín outro cigarro mentres o celular de Marlon pitaba cada 15 segundos, interrompendo a música reggaetoneira que levaba posta. "Te gusta" "No mucho" "Es Don Omar. Y esto?" "pues tampoco" "Que música le gusta?" O meu empane fixo que comezase a divagar entre diferentes etiquetas dignas de ser inventadas por calquer redator da Mondosonoro, entrecaladas co nome de algún grupo. Marlon estaba desconcertado "...entonces Maná le va?" mentres sonaban os primeiros acordes do hit "rayando el sol"  "la verdad es que no" o rapaz, desesperado xa, fixo un último intento: comezaron a soar os primeiros acordes de "Insane in the Brain" na sua versión "Loco en el coco". "Cypress Hill" dixen "Veo que estos si. A mi con Calle 13, lo que más"  Xa ía polo terceiro cigarro "fuma mucho" "pues si, tu fumas?" "No se me ocurre, lo probé una vez, mi padre me agarró y ya no más" "Haces bien, es un gasto" "El fumaba algo de joven, ahorita no lo hace y no quiere que yo fume, nada le puedo decir" "Control Machete te gusta?" "Si algo pero poco conozco" "Psycho Realm o Delinquent Habbits?" "No esos no, tenía más canciones en el celular para enseñarle pero se lo presté a mi hermano y me las borró" Nese chegaron Bruno e o Doc "Tienen hambre?" "No" "Pues partimos ya para Somoto". Xa noite, no medio da abafante humidade, un vento morno introdúxonos na toyota pick-up plateada ao tempo que se falaba dun frustrado aviso de furacán. 

Incorporámonos á Panamericana, dirección norte, unhas 3 horas máis de camiño. En Nicaragua, o parque móbil é case na súa totalidade xaponés, se exceptuamos os trailers de longa distancia, todos de fabricación americana. O vehículo máis  empregado é a motocicleta de 125 cc con amortiguación alta e de longo percorrido para poder guiar polas corredoiras que comunican a maioría dos asentamentos de poboación coas vías principais. O clima, principalmente na época de choivas que agora chega ao seu final, fai que estas soan estar sementadas de furados e regos labrados polas augas torrenciais. So estas motos e os todoterreo son adecuados para circular por moitas delas. 

A Panamericana pasaba pola xanela fugaz como unha foto barrida a tentas. Bruno conduxo por ela a uns  120 130 kms por hora durante todo o traxecto. Eu tentaba mirar pola fiestra á vez que me pelexaba co sono. Adiantabamos vehículos longos Mack ou GMC, motocicletas yamaha de 125, camionetas coma a nosa coa caixa chea de viaxeiros, homes dacabalo ou en besta, biciclistas, peóns...a liña amarela que separaba os dous carrís parecía ter un único significado independentemente do seu debuxo. Logo dunha conversa fugaz o Doc adormeceu. Atravesamos varias poboacións. A xente abeirábase nos marxes da estrada, ben sentada ou de paseo, pero sempre "platicando". En moitos destes núcleos de poboación as zonas mellor iluminadas son as radicadas ao pé da estrada que as circunda ou as atravesa facendo ás veces de vía principal. Ao caer a noite, a xente abandoa as rúas máis escuras e reúnese alí, neste caso xunto a Panamericana, entre paradas de camión, mesóns e algún outro posto de comida. Ás súas costas intuíase entre a penumbra as vivendas de planta baixa e a frondosidade da vexetación.

Chegando a Estelí, Doc espertou. Deulle aviso a Bruno de que parase ao ver un banco concreto para retirar cartos. Apartamos á dereita a unha vía de servizo deixando o alquitranado da Panamericana; en Estelí fai as veces de arteria principal, como a antiga nacional VI en Guitiriz. A vía de servizo era de terra e pedra e aínda había algunha pucharca das últimas choivas. A esquerda, separándoa da calzada, situábase unha beirarrúa estreita e coronada por varios asentos de cemento. Neles un grupo de adolescentes macho facían algún tipo de danza dirixida a un segundo grupo de adolescentes femia. Hai que impresionar. Na marxe dereita o primeiro inmoble era unha licorería anunciada por un luminoso de cervexa Victoria, os seguintes un tras doutro, eran diferentes entidades bancarias, todas con caixeiro excepto o último. Era o do Doc.  Bruno sorriu "Aquí no hay Doc!!" "Yo aseveraría que si lo había verdad?"  terqueou o Doc "En mi pueblito hay de todo, dijo la india María! Vámonos a mi Somoto Lindo" sentenciou Bruno.

Unha gasolineira 24 h da Texaco e o seu enorme letreiro despedíronnos na saída de Estelí. Adormecín eu tamén. Erguín unha pálpebra para despedirme do Doc cando paramos diante á súa casa. Unha burra branca que non era da súa propiedade impedíalle o paso e o Doc espantouna dun chío. O resto do camiño adiqueime a babexar na mochila dun xeito moi artístico. Un último pitido  do celular de Marlon anunciou á miña chegada ao tempo que Bruno me decía que xa chegara ao meu destino. O grao de humidade era menor, facendo a noite moi agradable. Os ladridos de "Bestia" e "Bractarius" precederon o momento no que coñecín en persoa a Dona Gladys e a Don Luís. El de pé remexendo e ela rematando un proxecto.